آیا شما به یاد دارید در شبی صاف و آرام به آسمان چشم دوخته باشید؟ به آسمانی زیبا كه از میلیاردها ستاره، چند سیاره زیبا، صورت فلكی و میلیون‌ها سحابی و كهكشان ریز و درشت تشكیل شده است.  در این شب‌ها علاوه بر رصد این گنبد مینایی، ثبت این تصاویر زیبا و شگفت آور می‌تواند بسیار جذاب و هیجان انگیز باشد. عكاسی آسمان شب یكی از بخشهای زیبا و بیاد ماندنی ستاره‌شناسی آماتوری است که هر روزه بر تعداد كسانی كه با در اختیار داشتن ساده ترین امكانات به این فعالیت علمی - هنری مشغول هستند افزوده می‌شود. شما هم می‌توانید با داشتن یك دوربین ساده و البته كمی هم تجربه و تمرین به جمع عكاسان آسمان شب بپیوندید.

ترتیب مطالب به گونه ای است كه فرد مبتدی از لحظه‌ای كه دوربین را دردست می گیرد، مرحله به مرحله خود را برای كار و عكاسی آماده كرده و دقیقاً مراحل كار با یك دوربین را می‌آموزد. اولین قدم قبل از اقدام به عكاسی با هر دوربینی، امتحان و آماده كردن قسمت‌های مختلف دوربین است .

مهم ترین اصل در یاد گیری آغاز کار به شکل اصولی و شروع از مقدمات و پایه است. به همین دلیل در این مطلب عکاسی آسمان شب به روش آنالوگ توضیح داده میشد تا فرد علاقمند پله پله و قدم به قدم با اصول کار آشنا گردد زیرا در عکاسی آنالوگ فرد علاقه مند به عکاسی شناخت درستی از این هنر (چه از نظر تکنیکی و چه از نظر هنری) به دست می‌آورد.

مراحل آشنایی و آماده سازی دوربین عكاسی آنالوگ

تنظیم حلقه حساسیت فیلم :
كلیه فیلم‌های عكاسی دارای حساسیت‌های مشخصی برای كاربردهای گوناگون هستند. حساسیت فیلم‌ها، به نوعی حساسیت و تاثیرپذیری آنها را در مقابل نور نشان می‌دهد و هرچه فیلم دارای حساسیت بالاتری باشد، به نور حساستر و در نتیجه جزئیات بیشتری در شب را ثبت می‌کند. بنابراین در جاهایی كه نور كم است، فیلم‌هایی با حساسیت بالا، نتیجه بهتری ارائه م‌ دهند. حساسیت فیلم‌های عكاسی با واحد‌های استاندارد مشخصی نشان داده می‌شود که معروف ترین این واحدها  ASA , ISO , DIN است که حلقه حساسیت فیلم بر روی دوربین با یکی از این واحد ها مشخص می‌شود. نکته مهمی كه باید همواره در مورد حساسیت فیلم‌ها به خاطر داشته باشیم، این است كه هرچه عدد حساسیت فیلم بالا می رود، فیلم به همان نسبت به نور حسا‌س‌تر می‌شود به طور مثال فیلمی با حساسیت 200 دو برابر یك فیلم با حساسیت 100 است .

حساسیت هر فیلم برای استفاده بخصوصی باید در نظر گرفته شود تا وضوح، دقت و رنگ عكس‌های نهایی طبیعی و قابل قبول باشند. لازم است قبل از شروع به عكسبردار ، حلقه تنظیم حساسیت فیلم را مطابق با حساسیت فیلم مورد استفاده تنظیم كرد. در انتخاب فیلم باید این نكته را در نظر گرفت كه برای عكاسی از موضوعات و پدیده‌های مختلف آسمان چه به روش مستقیم و چه به روش غیر مستقیم (با استفاده از ابزار رصدی مانند تلسكوپ یا دوربین دوچشمی) باید از فیلم‌های متفاوتی استفاده كرد زیرا انتخاب فیلم در عكاسی آسمان شب از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. برای مثال اگر می‌خواهید از خورشید عكس بگیرید (البته با فیلتر مناسب) فیلم‌هایی با حساسیت 100  مناسب هستند در حالیكه در عكاسی از ماه فیلم‌هایی با حساسیت 200 یا 400 مناسبتر هستند.  به ویژه اگر ماه به حالت هلال باشد یا اینكه م‌ خواهید از اختفا و یا مقارهمنشینی ماه با اجرام آسمانی تصویر بگیرید. اما عكاسی از موضوعاتی مانند سیارات( فقط زهره، مریخ ، مشتری و زحل) به این روش چندان ساده نیست و بهتر است از فیلم هایی با حساسیت 1000 یا بالاتر استفاده كرد .

عکاسی به روش قلم دوش یا piggyback

در عكاسی با استفاده از" قلمدوش تلسکوپ" باید به چند نكته در انتخاب فیلم دقت كرد:
1. حساسیت فیلم در عكاسی‌های آسمان شب در كم كردن زمان نوردهی نقش مهمی دارد، ولی این گفته به این معنی نیست كه هرچه حساسیت فیلم بیشتر باشد برای كار مناسبتر است .
2. در روش قلمدوش بایستی تا آنجا كه امكان دارد از فیلم‌هایی با حساسیت كمتر استفاده كرد. به این دلیل كه در این روش اصولاً عكاسی میدان وسیعی از آسمان را در بر می‌گیرد. در نتیجه اجرام ستاره‌ای با اندازه ظاهری كوچكی نمایان می‌شوند. از طرفی هر چه حساسیت فیلم بالاتر برود نقاط نورانی درشت‌تری روی فیلم ظاهر می‌شود. این مسئله موجب كاهش كیفیت شده و در نتیجه جزئیات عكس غیر قابل تشخیص می‌گردد. از سوی دیگر پدیده مه گرفتگی عكس با افزایش حساسیت فیلم بیشتر نمایان می شود. این پدیده به دلیل اثر جو زمین است. یعنی زمینه آسمان در عكس حتی در تاریكترین نقاط زمین روشن می‌شود. فیلم های با حساسیت بالا این پدیده را تشدید می‌كنند. برای مثال عكسی كه با فیلم حساسیت 100  و نوردهی 40 دقیقه گرفته می‌شود دارای مه گرفتگی كمتری نسبت به عكسی است كه با فیلمی با حساسیت 400 و نوردهی 10 دقیقه در همان شرایط گرفته می شود. به طور كلی می توان گفت فیلم‌هایی با حساسیت متوسط برای عكاسی آسمان شب مناسبتر هستند. از میان فیلم‌های رنگی موجود در ایران می توان به Fuji color superia 400, Kodak gold 400 Konica centauria 400 اشاره كرد.

بر خلاف آنچه كه در ذهن افراد تازه‌كار وجود دارد با افزایش زمان نوردهی، اجرام كم نورتر در عكس نمایان نمی شوند و همانطور كه گفته شد با افزایش زمان نوردهی پدیده مه گرفتگی، عكس را تار و به اصطلاح خفه می كند. اثر نا مطلوب دیگر به نام عیب دوجانبه وجود دارد كه به ساختمان خود فیلم عكاسی مربوط است . معمولاً حساسیت نسبی فیلم های عكاسی برای زمان های نوردهی كم تعیین می شود . یعنی فیلمی با حساسیت 400 در چند ثانیه نخست نوردهی قادر است چهار برابر سریعتر از یك فیلم با حساسیت 100 عمل كند. اما عیب دوجانبه در زمان‌های طولانی تر عكاسی باعث می شود كه این رابطه خطی از بین برود و حتی فیلمی با حساسیت كمتر دقایقی پس از شروع نوردهی حساس تر از یك فیلم با حساسیت بالا عمل كند . در نتیجه تمامی این پدید ها ، نوردهی در عكاسی غیر مستقیم را دارای محدودیت می كند . بهترین زمان برای نوردهی در این روش بین 5 تا 30 دقیقه است. باید توجه داشته باشید كه هرگونه حركت و لرزش بی مورد هنگام عكسبرداری ، مستقیماً روی فیلم تاثیر داشته و باعث تار شدگی و غیره واضح شدن موضوع عكسها می گردد . لذا حتماً از سه پایه یا تكیه گاهی محكم استفاده نمایید . در مواقعی كه زمانهای طولانی ، جهت عكسبرداری مورد نیاز است ، به منظور راحتی كار و جلوگیری از هرگونه لرزش دوربین ، سیم دكلانشور را بر روی تكمه عكسبرداری پیچ كرده و بجای اینكه به مدت طولانی انگشت خود را روی تكمه نگه دارید ، از این سیم استفاده نمایید.

تعیین روزنه یا دیافراگم در عكاسی :
اتاق تاریكی را مجسم كنید كه تنها پنجره مقابل آن به وسیله یك پرده كره كره پوشانده شده است. همانطور كه می دانید میزان روشنایی اتاق به وسیله تغییر دادن حالت پرده كره كره انجام می گیرد .بدین معنی كه شما با تغییر دادن حالت قرار گرفتن پره ها میتوانید روشنایی داخل اتاق را تنظیم كنید. یك دوربین عكاسی نیز بی شباهت به این اتاق تاریك نیست . محفظه پشت دوربین ، كه فیلم عكاسی در آن جای می گیرد دقیقاً یك اتاق با محفظه تاریك است كه نور بدان قابل نفوذ نیست . مقابل این اتاق تاریك دوربین ، روزنه یا دیافراگم قرار دارد كه كار آن همانند كار پرده كره كره در اتاق تاریك است .دیافراگم نیز همانند یك پرده كره كره دارای پره هایی است كه به صورت مدور باز یا بسته می شوند و با این عمل میزان نوری را كه از خود عبور می دهند تنظیم می كنند . بنابراین تنها وسیله ای كه شدت و میزان نور رسیده به فیلم عكاسی را در دوربین تحت كنترل دارد ، روزنه یا دیافراگم می باشد .دیافراگم در داخل لنز تعبیه شده است كه به وسیله حلقه ای روی بدنه لنز قابل كنترل می باشد .توجه داشته باشید هر درجه كه عدد دیافراگم بزرگتر می شود ، میزان نوری را كه از خود عبور می دهد، به نصف مقدار قبلی كاهش می یابد . بنابراین عدد 2 بازترین درجه و عدد 16 بسته ترین درجه دیافراگم می باشد.

كنترل دیافراگم در عكاسی به منظور دو هدف مورد توجه قرار می گیرد :
الف : میزان نوردهی به فیلم
ب:  تعیین میزان عمق میدان دید موضوعات عكاسی

میدان دید یا depth of field  در عكاسی به فاصله بین كانون عدسی لنز با موضوع مورد نظر را می گویند . اصل مهم در تعیین عمق میدان دید و انتخاب دیافراگم این است كه با هرچه تنگ كردن دیافراگم ، عمق میدان بیشتر می گردد و با هرچه بازكردن دیافراگم ، حد فاصل وضوح لنز كاهش می یابد .در عكاسی نجومی به روش غیر مستقیم ، دیافراگم را نباید زیاد بست ، چون با این عمل لبه های پره دیافراگم به صورت یك چند ضلعی در عكس ظاهر خواهند شد (البته فقط در عكاسی از اجرام بزرگی مانند ماه بدر یا خورشید) ولی در حالت كلی دیافراگم های 4 ، 2.8 ، 2 و یا حتی 1.4 پیشنهاد می شود . اما در عكاسی مستقیم بهتر است همیشه دیافراگم را روی بازترین حالت ممكن قرار داد .

تعیین سرعت پلك یا شاتر در عكاسی :
برای روشن شدن مفهوم شاتر در دوربین عكاسی ، مجدداً اتاق تاریك ، پنجره مقابل آن و پرده كره كره را مجسم كنید . همانگونه كه تغییر پره های كره كره عامل تعیین كننده میزان روشنایی اتاق محسوب می شود ، زمان ایجاد این روشنایی نیز باید تحت كنترل قرار بگیرد كه این عمل به وسیله پرده ای كه روی پرده كره كره نصب می شود انجام می گیرد كه طی زمانی مشخص باز و بسته می شود . در دوربین عكاسی همانطور كه تعیین میزان روشنایی را دیافراگم بر عهده دارد ، سرعت یا زمان ورود این روشنایی بر عهده شاتر است . به عبارت دیگر شاتر به عنوان یك محافظ مقابل فیلم قرار گرفته تا در هنگام لزوم برای نور دادن به فیلم در مدت زمان تعیین شده كنار رفته و پس از انجام عمل نوردهی به فیلم مجدداً مقابل فیلم را بپوشاند . به این نكته توجه داشته باشید كه هر عدد شاتر به صورت دو برابر عدد ماقبل خود استاندارد شده است . بدین معنی که سرعت 60/1 ثانیه دو برابر سریع تر از سرعت 30/1 ثانیه به دوربین نور خواهد داد. با انتخاب یك درجه بالاتر ، مقدار نوری كه به فیلم می رسد دقیقاً نصف میگردد . بنابر این همواره دقت داشته باشید ، حتی یك درجه كم یا زیاد كردن سرعت شاتر معادل نصف یا دو برابر نوردهی به فیلم می باشد . معمولاً در عكاسی های نجومی از سرعت B شاتر استفاده میشود. مگر اینكه موضوع عكاسی خیلی نورانی باشد مانند ماه بدر یا خوشید . در این حالت شاتر دوربین با فشردن تكمه عكسبرداری باز شده و با برداشتن انگشت از روی تكمه ، به حالت اولیه خود باز می گردد .با این روش می توان شاتر دوربین را باز نگه داشت و به مدت زمان لازم به فیلم نور رسانید .

 ( lens) : لنز
همانگونه كه می دانید برای ثبت تصاویر اجسام و مناظر بایستی از یك عدسی در دوربین عكاسی كمك گرفت . عدسی هایی كه برای كار عكاسی طراحی و ساخته می شوند ، به صورت تركیبی از عدسی های مختلف محدب و مقعر است كه در نهایت به صورت یك لنز محدب یا مقعر عمل می كنند . در دوربین های تك عدسی انعكاسی نور پس از گذشتن از عدسی به آینه می رسد . سپس بازتاب آن از طریق منشور پنج وجهی به چشم می رسد . آینه و منشور تصویر معكوس عدسی ها را تصحیح میكنند .در لحظه عكسبرداری آینه از مقابل فیلم كنار می رود . در این دوربین ها تصویری كه از طریق عدسی اصلی به چشم می رسد ، با تصویری كه بر روی فیلم ثبت می شود كاملاً یكی است . مهمترین مشخصه عدسی های عكاسی ، تركیبی بودن آنها است . اصولاً معیار تفكیك و شناخت لنزها ، براساس فاصله كانونی آنها است . فاصله كانونی هر لنز به میلی متر (mm) روی لبه خارجی لنز حك شده و به راحتی قابل رویت است . بنابراین عدد فاصله كانونی لنز ، نشان دهنده كمیت یا كیفیت آن نیست و صرفاً نشان دهنده محل تشكیل تصویر روی كانون عدسی می باشد .

معمولاً لنزها بر اساس فاصله كانونی به سه دسته تقسیم می شوند :
1. لنزهای نرمال یا چشمی :
به لنزهایی گفته می شود كه توسط شركت سازنده روی دوربین قرار می گیرد و با فاصله كانونی 50 یا 58  میلی متر ، تمامی مشخصات آن با مشخصات چشم انسان هماهنگ است .
2. ( wide angle )  لنزهای زاویه باز یا واید
از ویژگیهای این نوع لنز میدان دید بسیار وسیع و ثبت قسمت های بیشتری از موضوع است كه لنز نرمال به سبب محدود بودن زاویه دید ، آنها را حذف می كند . در این نوع لنزها فاصله كانونی كم (30 mm)و عمق میدان وضوح به مراتب بیشتر از لنزهای نرمال است .
3. ( tele photo ) لنزهای زاویه بسته یا تله
از ویژگیهای این نوع لنز میدان دید محدود و قدرت بزرگنمایی بالا است . در این نوع لنزها فاصله کانونی زیاد وعمق میدان دید كم است و می توان طوری لنز را روی موضوع میزان كرد كه آنچه در پشت و جلوی موضوع قرار دارد محو گردد . بدیهی است هر لرزش خفیف دست یا دوربین هنگام عكسبرداری ، اثر چشم گیری روی وضوح و دقت عكس نهایی خواهد داشت.
 
نسبت كانونی مناسب :
یكی از مواردی كه در عكاسی نجومی می باید مورد توجه قرار بگیرد نسبت كانونی و دیافراگم عدسی دوربین است بطور كلی عدسی هایی كه فاصله كانونی آنها بیشتر از90mm باشد میدان دید به نسبت كمتری دارند و به عنوان عدسی های میدان دید باز در عكاسی نجومی مورد استفاده قرار نمی گیرند . از طرفی در عكاسی نجومی به دلیل نور كم اجرام آسمانی ، عدسی هایی با نسبت های كانونی كم برتری دارند . چرا كه در زمان های مشخصی اجازه ورود نور بیشتری را می دهند ولی عدسی هایی با فاصله كانونی كم دارای خطاهایی هستند كه مخصوص این عدسی ها است . گویی ستاره ها به دور مركزعكس ردهایی را پدید می آورند كه با افزایش فاصله از مركز عكس این ردها بزرگتر و نمایان تر می شوند .
برای رفع این اثر نامطلوب از نسبت های كانونی یكی مانده به بزرگترین اندازه استفاده می شود .یعنی دیافراگم را تا آخرین حد باز می كنیم . البته كیفیت عدسی دوربین هم در ایجاد این پدیده بسیارمهم است . اثر نامطلوب دیگری كه با زیاد كردن فاصله كانونی كمتر می شود ، ناهمگنی تاریكی در رنگ زمینه است . این پدیده كه در عدسی های نرمال و واید در نودهی های بلند مدت رخ می دهد موجب عدم یكنواختی تاریكی زمینه می شود . یعنی اگر در عكس ها از عدسی هایی با نسبت كانونی كم استفاده شود تصویر در مركز عكس دارای زمینه ای روشنتر و هرچه به لبه ها نزدیك می شویم تاریكترمی شود .این پدیده اثری اجتناب ناپذیر است ولی با استفاده از عدسی هایی با نسبت كانونی بیشتر می توان شدت آن را كاهش داد . اما در عكاسی نجومی غیرمستقیم هرچه لنزی كه پشت چشمی قرار می گیرد فاصله كانونی بیشتری داشته باشد ، وضوح تصویر پایین تری را ارائه می دهد چون حداقل فاصله كانونی عدسی افزایش می یابد . لنز های واید هم اگر چه حد اقل فاصله وضوحشان كمتر است ولی تصویر نهایی را كوچك می كنند و از قابلیت بزرگنمایی دوربین می كاهند . بهترین عدسی برای عكاسی غیر مستقیم عدسی نرمال(50mm)  است كه وضوح و بزرگنمایی مناسبی دارد.

فاصله سنج :
شاید تصور كنید كه برای عكاسی نجومی همیشه باید فاصله سنج عدسی را روی تنظیم كرد چرا كه اجرام آسمانی از دید دوربین در بینهایت هستند . اما در مورد عكاسی به روش غیرمستقیم این كار درست نیست . در واقع بهترین حالت تنظیم وضوح این است كه فاصله سنج را روی حداقل آن قرار بدهیم . ابتدا دوربین دوچشمی یا تلسكوپ را تنظیم كنید سپس دوربین عكاسی را پشت چشمی قرار دهید و فاصله سنج را روی حداقل و دیافراگم را روی بازترین حالت ممكن قرار دهید و سپس نوردهی راتنظیم كنید . از پشت منظر یاب دوربین نگاه كرده و تصویر را به مركز بیاورید . از پشت منظر یاب ممكن است تصویر چندان واضحی را نبینید ، چرا كه نور از چندین عدسی گذر كرده است . اما اگر خوب تنظیمشده باشد مطمئناً نتیجه خوبی خواهید گرفت .

روش عكاسی از پشت دوربین دوچشمی یا تلسكوپ

برای گرفتن عكس هایی با بزرگنمایی زیاد از ماه ، خورشید و چند سیاره پرنور حتماً نیازی به عدسی های تله گران قیمت نیست و با یك دوربین تك چشمی یا تلسكوپ كوچك و كمی دقت و تجربه می توان تصاویری بدست آورد كه قابل مقایسه با عكس هایی است كه با عدسی های تله 800 یا 1000 میلی متری گرفته می شود.
                                                                                                                       
برای عكاسی به این نحو سه روش وجود دارد :
روش اول: چشمی تلسكوپ و عدسی دوربین را باز كنید و دوربین را مستقیماً با یك آداپتور (میله‌ای كوتاه برای اتصال دوربین به بدنه تلسكوپ)  به بخش انتهایی تلسكوپ وصل كنید . در این جا تلسكوپ حكم عدسی تله را پیدا می كند . تصاویر این روش دقت و وضوح خوبی دارند و اگر دوربین نلرزد و تنظیم باشد بهترین حالت تصویر است .
روش دوم:در این روش دوربین به تلسكوپ وصل می شود اما یك چشمی هم بین دوربین و تلسكوپ قرار می گیرد . كه برای بزرگنمایی بیشتر استفاده می شود ولی همچنان دوربین بدون عدسی است . در این حالت كیفیت تصاویر كمی پایین تر است و همیشه از موتور رد یاب استفاده می شود .
روش سوم: در این روش عدسی دوربین و چشمی تلسكوپ هر دو بر جای خود باقی خواهند ماند وعدسی دوربین را مستقیماً با چشمی مماس می كنیم . در این حالت گرچه كیفیت نور و تصویر تا حدی كاهش می یابد و لی تصویر بزرگی بدست خواهد آمد كه با كمی دقت افت تصویر به كمترین حد ممكن می رسد . در عكاسی به روش غیر مستقیم تمامی نوردهی ها و اندازه دیافراگم هایی كه انتخاب می كنید بیشتر با تجربه بدست می آید . فراموش نكنید كه وقتی عدسی دوربین را به چشمی می چسبانید اگر اطراف لنز را با پارچه سیاهی نپوشانید ، نور اضافی از كناره ها ی عدسی وارد دوربین شده و باعث نوردیدن فیلم می شود در هنگام مماس كردن عدسی به چشمی مراقب باشید كه عدسی دوربینتان خراش بر ندارد . برای این منظور می توانید از یك واشر لاستیكی بین چشمی و عدسی دوربین استفاده نمایید .

چند توصیه :
نخستین نكته ساده كه زحمت های چندین ماهه افراد زیادی را از بین برده ، اطمینان از این است كه در هر بار جلو بردن فیلم ، یك فریم (قاب) به جلو رانده می‌شود. برای اطمینان از این موضوع كافی است زمانی كه فیلم را داخل دوربین قرار می دهید ابتدا آزادی حركت فیلم را گرفته وسپس با چند فریم اولیه نگاتیو ، در روز عكس بگیرید تا نگاتیو های مربوط به شب در لابراتوارهای ظهور و چاپ به اشتباه قطع نشود .
اگر به روش مستقیم و بدون موتور رد یاب از آسمان عكسبرداری می كنید ، نباید مدت نوردهی از 25 تا 30 ثانیه بیشتر گردد . در غیر این صورت حركت ظاهری اجرام آسمانی در فیلم های شما ردهایی را خواهند انداخت . اگر از عدسی تله استفاده می كنید این مدت زمان به كمتر از  20 ثانیه كاهش می یابد. برای جلوگیری از لرزش فیلم در هنگام باز یا بسته كردن دیافراگم می توانید یك جسم سیاه رنگ را مقابل عدسی دوربین قرار دهید . سپس دیافراگم را باز كنید و پس از چند ثانیه كه تمامی لرزش های احتمالی از بین رفت ، با كنار بردن جسم سیاه نوردهی را آغاز كنید . برای بستن دیافراگم ، عكس این عمل را انجام دهید . یعنی پایان نوردهی را نه با بستن دیافراگم بلكه با قرار دادن جسم سیاه در مقابل عدسی دوربین انجام داده و سپس شاتر را آزاد كنید . نكته دیگر هوای مرطوب و نشستن قطرات شبنم برروی عدسی دوربین است كه باید حتماً قبل از شروع عكاسی به آن توجه نمود .
ولی جدا از همه این صحبت ها ، بهترین راهنمای شما عكس هایی است كه با دوربینتان می گیرید .پس نوع جرم ، مدت زمان نوردهی ، حساسیت فیلم ، فاصله كانونی ، تاریخ و شرایط زمان عكسبرداری را حتماً یادداشت كنید تا بتوانید كارهای خود را به طور دقیق بررسی كنید .

نویسنده: مهیار مرادی چافی

منجم آماتور، عکاس آسمان شب، همکار وب سایت آسمان شب ایران