نجوم شماره 190 به منظور پوشش اخبار سومین المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک با اندکی تاخیر منتشر شد. در ادامه فهرست مطالب و خلاصه ای از آنها را مشاهده می کنید...
در این شماره می‌خوانید:
یادداشت: آیا تیم المپیاد ایران اول شد؟ شهاب صقری/6
اخبار جهان، ترجمه شادی حامدی آزاد/7
جایزه‌ی عكاسی علمی <لنارد نیلسون> برای عكاس و روزنامه‌نگار ایرانی/13
اخبار ایران/14
نخستین شواهد محكم از وجود اَبَرزمین، ترجمه كسری راست‌گفتار/16
برخوردهای شهاب‌سنگی، یخ را به مریخ می‌آورند، ترجمه شادی حامدی آزاد/17
به دنبال آب در ماه، بابك امین تفرشی/18
زندگی و مرگ اَبَرخورشیدها، ترجمه كیارا عباس‌زاده اقدم/20
گرانش و نسبیت عام، رضا منصوری/24
پرتوهای كیهانی در بیشترین مقدار از آغاز عصر فضا، ترجمه شهرزاد ایرانی/27
پیوند بین هنر، علم و بشریت، گفت‌وگو با بابك امین تفرشی/28
آسمان در این ماه (آذر 1388):
- مربع كلیدی اسب بالدار، كاظم كوكرم/34
- نقشه و پدیدههای آسمان آذر 1388 /36
- دیدار با اعضای منظومه‌ی شمسی در آذر 1388، محمدحسین الماسی و فائزه آقایی/38
- رویت یك هلال بحرانی با چشم برهنه، علی ابراهیمی سراجی/39
- ایمنی در رصد خورشید، ترجمه كاظم كوكرم/40
- رصد یاقوت‌های سرخ آسمان، حامد پورخرسندی/41
ستارگان جوان نجوم در میهمانی كویر(گزارش المپیاد جهانی نجوم و اختر فیزیك)، محمدجواد ترابی/44
پرتوهای ایكس و محیط كهكشان‌ها، حبیب خسروشاهی/48
12 هدف عالی برای رصد ماه، ترجمه شهاب صقری/50
لووریه و كشف كوتوله‌ی شباهنگ، ترجمه شادی حامدی آزاد/54
چگونه فضا را آلوده كردیم.../ 56
منجمان متأخر ایران: محمدحسین شهرستانی، فریبا پایروند ثابت/ 59
رصد بهترین‌هایNGC ، بابك امین تفرشی/60
كوتاه و خواندنی، ترجمه شادی حامدی آزاد/64
بازارچه‌ی نجومی و اشتراك/65
یك عكس، یك خاطره، اوشین دانیلی ذاكاریان/69
-------------------------------------------------------------------------------------
یادداشت
آیا تیم المپیاد ایران اول شد؟
شهاب صقری
شماره‌ی 190 نجوم، كمی دیرتر از زمان موعود به دست‌تان رسید، این را می‌دانم. در این كار عمدی (یا عمدهایی) بود كه مسئولیت آن را من برعهده می‌گیرم، چون پیشنهاد این تأخیر خودخواسته از سوی من بود. سه رویداد نجومی مهم در اواخر مهر و اوایل آبان پیش رویمان بودند ...
-------------------------------------------------------------------------------------
اخبار جهان :
- حلقه‌ای جدید برای ارباب حلقه‌ها
- اقیانوس‌های پُراكسیژن اروپا
- نخستین تصویر با‌كیفیت از یاپتوس
- جست‌وجویی تازه برای یافتن انرژی تاریك
- بازنشستگی شاتل‌ها = پایان گردشگری فضایی
- خبرهای خوب و بد از سیارك آپوفیس
- مِسِنجِر برای سومین بار عطارد را <مزه> كرد
- كهكشان‌ها چطور به این اندازه‌ها رسیده‌اند؟
- تركیب نورها در تصاویر هرشل
- نور آبی، تهدیدی برای حیوانات و انسان
- چرخه‌ی خورشیدی،محرك آب‌وهوا
- ماهِ مرطوب
- معابد مصری نقشه‌هایی آسمانی دارند
- مه‌نشین‌های آپولو؟ بله هنوز آنجا هستند!
- اندازه‌گیری كهكشان غول‌پیكر
-------------------------------------------------------------------------------------
جایزه‌ی عكاسی علمی <لنارت نیلسون> برای عكاس و روزنامه‌نگار ایرانی
بابك امین تفرشی، همكار ماهنامه‌ی نجوم، برنده‌ی معتبرترین جایزه‌ی عكاسی علمی جهان شد. پیش از سفرش به سوئد برای دریافت كردن این جایزه، گفت‌وگویی با او انجام دادیم كه اگرچه به مناسبت همین جایزه بود، اما به موضوع‌های دیگری هم كشیده شد كه می‌توانید آن را در صفحه‌ی 28 بخوانید.
جایزه‌ی سال 1388/2009 لنارت نیلسون، به‌طور مشترك به عكاس و روزنامه‌نگار علمی ایرانی، بابك امین‌تفرشی، و دانشمند سیاره‌شناس آمریكایی، كارولین پوركو، تقدیم شد. این جایزه برای تقدیر از كارهای عكاسی این دو نفر اهدا شد كه هر كدام از زاویه‌ی دید خاص خود نمایانگر جایگاه انسان در عالم است. این جایزه معتبرترین جایزه در زمینه‌ی عكاسی علمی و پزشكی است...
-------------------------------------------------------------------------------------
اخبار ایران :
- ایران، میزبان موفق المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیك
- باشگاه نجوم تهران
- از بهارستان تا كیهان
- تكاپوی یك شب رصدی
- سومین جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی در تهران
- باشگاه نجوم رشت
- انجمن نجوم در افغانستان
- از زمین تا كیهان در شهرهای ایران
- برنامه‌ی هفته‌ی جهانی فضا در كرج
- جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی در اردبیل
-------------------------------------------------------------------------------------
نخستین شواهد محكم از وجود اَبَرزمین
شاید سیارات زمین‌مانند در عالم ما خیلی هم نادر نباشند. اكنون جرم و چگالی كوچك‌ترین سیاره‌ی سنگی فراخورشیدی در دستان دانشمندان است.
طولانی‌ترین مجموعه اندازه‌گیری‌های طیف‌نگار هارپس(HARPS) ماهیت كوچك‌ترین و سریع‌چرخش‌ترین سیاره‌ی فراخورشیدی شناخته‌شده را آشكار كرد. مشخص شد كه جرم سیاره‌ی كوروت(CoRoT7b) 7b- پنج برابر جرم زمین است. دانستن این ویژگی به‌علاوه‌ی شعاع آن، كه می‌دانیم كم‌تر از دو برابر سیاره‌ی سنگی ماست، می‌گوید كه چگالی آن تقریباً با چگالی زمین برابر است؛ یعنی سیاره‌ای سنگی و صلب. داده‌‌های گسترده هم‌چنین نشان می‌دهند كه یك اَبَرزمین دیگر نیز در این منظومه‌ی سیاره‌ای وجود دارد...
-------------------------------------------------------------------------------------
برخوردهای شهاب‌سنگی، یخ را به مریخ می‌آورند
تونی فیلیپس
شاید برای یافتن یخ آب روی سیاره‌ی سرخ باید كمی از قطب‌ها فاصله بگیریم و به دنبال دهانه‌های برخوردی تازه باشیم.
شهاب‌سنگ‌هایی كه اخیراً با مریخ برخورد كرده‌اند، رسوباتی از آب یخ‌زده را كمی پایین‌تر از سطح این سیاره از خود بر جای گذاشته‌اند. تصاویری كه مدارگرد شناسایی مریخ(MRO) از این محل‌های برخورد گرفته است، نشان می‌دهند كه شاید بتوان آب یخ‌زده را در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر از آنچه پیش‌تر تصور می‌شد، یافت...
-------------------------------------------------------------------------------------
به دنبال آب در ماه
بابك امین‌تفرشی
ساعت سه بعدازظهر 17 مهر 1388 گلوله‌ای 12 متری به وزن بیش از 2 تن با سرعت حدود ده هزار كیلومتر بر ساعت سینه‌ی ماه را شكافت. تلسكوپ‌هایی در زمین و فضا و كاوشگرهایی در اطراف ماه نظاره‌گر این برخورد بودند تا انبوه گردوغباری را، كه در پی آن به فضا بلند می‌شد، بررسی كنند و اثری از آب در خاك این بخش از ماه بیابند. بسیاری از تلسكوپ‌ها هیچ نشانی از برخورد ندیدند اما چندین آشكارساز اثر برخورد را در طیف‌های گرفته‌شده ثبت كردند و تحقیقات روی این طیف‌ها ادامه دارد تا ردی از ملكول‌های آب پیدا شود.
از دهه‌ی 1340/1960، كه آغاز كاوش‌های فضایی ماه بود، برای دانشمندان علوم سیاره‌ای مشخص شد كه ماه دنیایی خشك و بی‌جان است؛ درحالی كه زمانی در تصور عمومی بشر این نزدیك‌ترین همسایه‌ی فضایی زمین سرزمینی زیست‌پذیر به نظر می‌رسید. در داستان خلاقانه‌ی <سفر به ماه> ژول ورن مسافران فضا با دنیایی بی‌جان در سوی رو به زمینِ ماه و جهانی خوش‌اقلیم و زنده در نیمه‌ی پنهان ماه روبه‌رو شدند (نیمه‌ای كه به‌سبب برابری دوره‌ی چرخش ماه با گردش مداری آن به دور زمین از دید ما پنهان است). اما فضاپیماها در دهه‌ی 1340/1960 نیمه‌ی پنهان ماه را نیز دنیایی بی‌جان و آبله‌رو از گودال‌های برخوردی یافتند. با فرود آپولوها بر سطح ماه و آغاز كاوش‌های انسانی در اواخر دهه‌ی 1340/1960 نسبت به وجود ذره‌ای آب در ماه نیز قطع امید شد. فضانوردان آپولو ...
-------------------------------------------------------------------------------------
زندگی و مرگ اَبَرخورشیدها
رابرت زیمرمن
ستاره‌های ولف-رایه بزرگ، داغ و درخشان‌اند و گاز و غبار را در همه‌ی جهات به بیرون می‌ریزند. درك این مطلب كه این ستاره‌ها چگونه می‌میرند می‌تواند به حل این معما كه چه چیزی بزرگ‌ترین انفجارهای عالم را به راه می‌اندازد، كمك كند.
برای بسیاری از افراد، پیری زمان كاهش سرزندگی و نیروی حیات است. زمانی است كه ما كم‌انرژی‌تر و كم‌تحرك‌تر می‌شویم. اما درباره‌ی ستاره‌های بزرگ، این‌طور نیست. هنگامی كه ستاره‌ی پرجرمی پا به سن می‌گذارد، مانند نوجوانی بدرفتار عمل می‌كند. پرهیاهو و پرخاشگر می‌شود، و مستعد فوران‌های ناگهانی و ویران كردن هر چیزی است كه در كنار آن است...
-------------------------------------------------------------------------------------
گرانش و نسبیت عام
رضا منصوری
مرحوم عبدالسلام، فیزیكدان پاكستانی برنده‌ی جایزه‌ی نوبل، می‌گفت: بهترین فیزیكدان كسی است كه بهترین تعمیم را می‌دهد. این حرف خیلی بی‌ربط نیست! هزاران سال انسان‌ها می‌دیدند كه نه‌فقط سیب از درخت به زمین می‌افتد بلكه هر چیز! اما این نیوتون و عصر او بود كه توانست با تعمیم این پدیده‌ی ساده به هر نوع ماده، قانون گرانش را وضع كند. دقت كنید هر تعمیمی به‌دردخور نیست؛ مثلاً اگر در یك اجتماع یك نفر دزدی كند درست نیست این پدیده را تعمیم دهیم و بگوییم همه‌ی افراد آن جامعه دزدند! این مثال قدری نابه‌جا را از آن جهت زدم كه هشداری باشد برای وضع قانون از طریق تعمیم. كم دیده نمی‌شود كه قانون‌گذاران، چه در سطح یك كشور و چه در سطح یك بنگاه، تعمیم‌های بسیار نابه‌جایی می‌دهند و بر آن مبنا قانون و قاعده وضع می‌كنند. بیشتر قوانین زیبای فیزیك تعمیم‌های زیبا و موفقی‌اند. نسبیت عام اینشتین یك تعمیم به‌نسبت انتزاعی اما زیبا از پدیده‌ی سقوط آزاد است! بی‌جهت نیست امروزه پس از صد سال هنوز هر كار پیچیده و مهم علمی را به اینشتین نسبت می‌دهند. راستی اینشتین چه گفت؟
آلبرت اینشتین نقش عمده‌ای نه‌تنها در پیشبرد فیزیك و كیهان‌شناسی، بلكه در پیشبرد فرهنگ و تمدن بشر در یك قرن اخیر داشته است. نظریه‌ی <نسبیت> خاص وی برداشت ما را از مفهوم زمان و مكان تغییر داد، به‌‌گونه‌ای كه برای هیچ‌یك از دانشمندان و طبیعیون پیش از وی قابل تصور نبود. لفظ نسبیت، كه وی برای زمان و مكان به‌كاربرد، آنچنان تأثیری در میان دانشمندان و فرهیختگان دنیا گذاشت، كه دیری نپایید علوم انسانی مانند علم اخلاق، فلسفه، یا زبان‌شناسی هم كوشیدند به‌نوعی اصل نسبیت را در مباحث خود وارد كنند. همین‌طور، نظریه‌ی نسبیت عام وی، نه‌تنها بینش جدیدی از نیروی جاذبه‌ی گرانشی مطرح كرد، بلكه تصور ما را از فضا و خواص آن، و در نتیجه از عالم و تحول آن، قاطعانه متحول كرد...
-------------------------------------------------------------------------------------
پرتوهایكیهانی در بیشترین مقدار از آغاز عصر فضا
تونی فیلیپس
برنامه‌ی سفر به مریخ دارید؟ سپرهای محافظتی را فراموش نكنید!
بر طبق یافته‌های حسگرهای فضاپیمای اِیس (كاوشگر تركیبات پیشرفته(ACE - ناسا، پرتوهای كیهانی كهكشانی به بیشترین مقدار خود از آغاز عصر فضا رسیده‌اند...
-------------------------------------------------------------------------------------
پیوند بین هنر، علم و بشریت
گفت‌وگو با بابك امین تفرشی، نویسنده و عكاس علمی، برنده‌ی جایزه عكاسی لنارت نیلسون، بنیان‌گذار و مدیر پروژه‌ی جهان در شب، و عضو شورای سردبیری ماهنامه‌ی نجوم
گفت‌وگوكنندگان: شهاب صقری - فاطمه عظیم‌لو - زهرا رحیمدل
نجوم - آقای تفرشی، ممكن است لطفاً توضیحی درباره‌ی این جایزه بدهید و اینكه چطور شد كه شما برنده‌ی آن شدید؟
بله. جایزه‌ی لنارت نیلسون برای عكاسی علمی در رشته‌های مختلف اعطا می‌شود؛ از جمله پزشكی، فضا، نجوم، و حتی بخش‌های فن‌آوری. اگر عكاسانی در هریك از این زمینه‌ها سبب رشد چشمگیر عكاسی شده باشند، یا توجه عمومی را در سراسر جهان جلب كرده باشند معمولاً هیئت داوران، كه از كشورهای مختلف‌اند، این كارها را بررسی و یك نفر را انتخاب می‌كنند. به همین علت این برنامه حالت مسابقه ندارد و مانند جوایز دیگری است كه سالانه برای فعالیتی خاص در نظر گرفته می‌شود. درضمن به یك یا چند عكس خاص هم تعلق نمی‌گیرد، بلكه مجموعه فعالیت را در نظر می‌گیرند. امسال، شاید چون سال جهانی نجوم بود، هر دو برنده‌ی مشترك این جایزه از جامعه‌ی نجوم بودند...
-------------------------------------------------------------------------------------
آسمان در این ماه:
- مربعِ كلیدی اسب بالدار، كاظم كوكرم
- جدول پدیدههای آسمان آذر 1388، جدول سیارات منظومه شمسی در آذر 1388، جدول زمان پدیدههای قمرهای گالیله‌ای مشتری
- دیدار با اعضای منظومه‌ی شمسی در آذر 1388، محمدحسین الماسی و فائزه آقایی
- شكارچیان هلال، روِیت یك هلال بحرانی با چشم برهنه، علی ابراهیمی سراجی
- ایمنی در رصد خورشید، گِلِن چاپل
- رصدِ یاقوت‌های سرخِ آسمان، حامد پورخرسندی*
-------------------------------------------------------------------------------------
ستارگان جوان نجوم در میهمانی كویر
گزارشی از برگزاری سومین دوره‌ی المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیك به میزبانی ایران
محمدجواد ترابی
اردوگاه شهید باهنر تهران در روز شنبه 25 مهر 1388، میزبان منجمان جوانی شد كه برای شركت در سومین المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیك از 20 كشور جهان راهی ایران شده بودند تا مهارت‌های نظری و رصدی نجومی خود را به آزمایش بگذراند. این دوره از المپیاد، كه به همت باشگاه دانش‌پژوهان جوان امسال در ایران برگزار شد، از امتیاز بالاتری نسبت به سال‌های پیش برخوردار بود، زیرا با سال جهانی نجوم مقارن شده بود...
-------------------------------------------------------------------------------------
پرتوهای ایكس و محیط كهكشان‌ها
دكتر حبیب خسروشاهی
در 15 سال اخیر با توجه به ظهور نسل جدید تلسكوپ‌های پرتو ایكس، پنجره‌ای جدید به سوی بررسی محیط كهكشان‌ها گشوده شده است. اما منشاء ارتباط محیط كهكشان‌ها و پرتوهای ایكس چیست؟
كهكشان‌ها به تعبیری بلوك‌های تشكیل‌دهنده‌ی عالم هستند كه در انواع، رنگ‌ها، درخشندگی‌ها و اندازه‌های گوناگون یافت می‌شوند. كهكشان‌ها از ستاره تشكیل شده‌اند، اما ستاره‌ها تنها تركیبات كهكشان‌ها نیستند. هرچند در نظریه‌ی مهبانگ، ستاره‌ها پیش از كهكشان‌ها تشكیل شده‌اند اما نسل‌های بعدی ستاره‌ها در كهكشان‌ها شكل گرفته‌اند و بنابراین ارتباط نزدیكی بین ساختار كهكشان‌ها و ستاره‌زایی در آنها وجود دارد...
-------------------------------------------------------------------------------------
12 هدف عالی برای رصد ماه
مایكل بكیچ
با رصد كردن دهانه‌ها، بسترهای گدازه‌ای، و عارضه‌ای تماشایی به‌شكل حرفX ، مهارت‌های رصدی خودتان را افزایش بدهید.
ماه برای هر رصدگری، چیزی قابل عرضه دارد. رخی دارد كه هر شب تغییر می‌كند. رصد تلسكوپی ماه در دوره‌ای یك‌ماهه می‌تواند بسیار فریبنده و دلپذیر باشد. برخلاف تصور عموم، بدترین زمان برای رصد كردن ماه، هنگامی است كه ماه به درخشان‌ترین حالت خود (ماه كامل) می‌رسد. در این هنگام، خورشید درست از نقطه‌ای پشت سر رصدگر به ماه می‌تابد و تمام سطح آن را روشن می‌كند، بنابراین تعداد سایه‌ها و جزییات قابل تشخیص در آن به حداقل می‌رسد...
-------------------------------------------------------------------------------------
لووریه و كشف كوتوله‌ی‌شباهنگ
جی هالبرگ
داستان كشف كوتوله‌ی شباهنگ، كه حالا دوباره دیده می‌شود، چیزی بیشتر از آن بوده كه تابه‌حال تعریف شده است.
همدم مرموز شباهنگ نزدیك‌ترین ستاره‌ی كوتوله‌ی سفید به ماست. در دو دهه‌ی گذشته، این ستاره‌ی كوچك و كم‌فروغ، زیادی به ستاره‌ی شباهنگ نزدیك بود و در نور آن گم و عملاً رصد آن با تلسكوپ ناممكن می‌شد. اما حالا این ستاره در مدارش از شباهنگ فاصله گرفته و به محدوده‌ای وارد شده كه رصدش ساده شده است. بهترین زمان رصد شباهنگ شب‌های زمستان است و حالا فرصت خوبی است هم برای رصد همدم آن و هم برای نگاهی به گذشته و كشف آن در سال 1862 میلادی...
-------------------------------------------------------------------------------------
چگونه فضا را آلوده كردیم ...
ریچارد تالكوت
فضاپیماهای متروك، پیچ و مهره‌های سرگردان و میلیون‌ها ذره‌ی ریز و درشت دیگر، فضای پیرامون زمین را آلوده‌اند.
در روز 21 دی سال 1385، ناگهان فضای پیرامون زمین بسیار بیشتر از گذشته آلوده شد. در این روز، شمار زباله‌های فضایی (اجرامی ساخته‌ی دست بشر كه دیگر هیچ كاری ازشان برنمی‌آید) به‌طور ناگهانی افزایش یافت، زیرا جمهوری خلق چین یكی از ماهواره‌های خود را در مدار زمین منفجر كرد. این موفقیت چین در طراحی و اجرای سیستم انهدام ماهواره، بیش از هر پدیده‌ی دیگری در طول تاریخ، زباله‌ی فضایی ایجاد كرده است. هم‌چنین، این پدیده یكی از نخستین عواملی بود كه باعث شد سال 1386/2007 میلادی به بدترین سال از نظر آلودگی فضای پیرامون زمین تبدیل شود...
-------------------------------------------------------------------------------------
منجمان متأخر ایران
محمدحسین شهرستانی
فریبا پایروند ثابت
میرزا محمدحسین شهرستانی در سال 1256ق، 1219ش، 1840م در كرمانشاه متولد شد. پدرش محمدعلی شهرستانی است كه در برخی از كتب به عنوان محمدعلی شهرستانی حائری (حائر، شهری در منطقه‌ی شام بوده است) و در برخی از كتب دیگر از وی به عنوان محمدعلی حسینی مرعشی (مرعش نیز نام منطقه‌ای در شام بوده است) یاد شده است. به همین خاطر از محمدحسین شهرستانی در منابع مختلف با صورت‌های گوناگونی از جمله حسینی مرعشی حائری و یا شهرستانی حائری یاد شده است. مادرش، دختر آقا احمد بهبهانی (از فقها و علمای روزگار خود) بوده است...
-------------------------------------------------------------------------------------
رصد بهترین‌هایNGC
بابك امین تفرشی
هنگامی كه از بابك امین تفرشی پرسیدیم: <كدام مقاله‌ی چاپ شده‌ات در نجوم را بیشتر از بقیه می‌پسندی؟>، نخستین مقاله‌ای را كه از او در نجوم چاپ شده بود به ما معرفی كرد (متن گفت‌وگوی ایشان را در صفحه‌ی 28 بخوانید). این مقاله در شماره‌ی 48 مجله‌ی نجوم به چاپ رسیده بود و به نظرمان مناسب آمد كه آن را در این شماره تجدید چاپ كنیم (البته با كمی ویرایش). در مقاله‌ی اصلی در شماره‌ی 48، زیر نام نویسنده نوشته شده بود: <دانش‌آموز سال چهارم دبیرستان>.
در زیر آسمانی صاف و به دور از نور شهر، جایی كه ستاره‌های رنگینش نوار مه‌آلود راه شیری را دربرمی‌گیرند، شبی را سحر كنیم و با وسایل كوچك و ابتدایی خود به سراغ اجرامی برویم كه بیشتر آماتورها حتی با تلسكوپ‌های متوسطشان از آنها غافل می‌مانند: این اجرام، اجرامی هستند كه در فهرست عمومی جدید(NGC) مرتب شده‌اند. شاید فكر كنید كه همه‌ی ...
آخرین بروز رسانی ( 13-8-1388 )
